Echt waar?! 10 manieren om nepnieuws te herkennen

Nepnieuws: de laatste tijd is het onderwerp niet uit de media weg te denken. Is het al erg om er in te trappen; nog vervelender is het om verspreider van onwaarheden te zijn. Hoe voorkom je als organisatie dat je nepnieuws doorgeeft?

In Nederland is het gelukkig nog lang niet zo slecht gesteld als in de Verenigde Staten of Groot-Brittannië wat betreft de geloofwaardigheid van het nieuws. Toch neemt ook hier het vertrouwen in de media met rasse schreden af. Maar liefst tweederde van de Nederlanders heeft weinig tot geen vertrouwen in de pers, blijkt uit cijfers van het CBS. De enorme aandacht voor nepnieuws die er de laatste tijd is, doet dit geloof zeker geen goed.

Herken de hoax

Voor een bedrijf of organisatie is het daarom des te belangrijker om de geloofwaardigheid naar de buitenwereld toe te behouden. En dus in je communicatie geen feitelijke onjuistheden te verkondigen. Bij het naar buiten brengen van interne gegevens is dit doorgaans geen probleem. Anders is het als je informatie uit externe bronnen via je netwerk wilt verspreiden. Dan is het zaak om goed te controleren of dit wel klopt.

Verschillende soorten nepnieuws

Welke checks kun je doen om te achterhalen of iets waar is? Daarvoor is het in de eerste plaats van belang om de verschillende soorten nepnieuws van elkaar te kunnen onderscheiden:

• Opruiend nieuws: Deze categorie is het meest eenvoudig te herkennen. Doorgaans kom je ze tegen op stelling makende, dan wel populistische websites die zo zijn vormgegeven dat ze eruit zien als echte nieuwswebsites. Behalve een nepbericht kunnen er ook misleidende foto’s zijn gebruikt en/of koppen die bij de eerste keer lezen heel echt lijken.
• Misleidend nieuws: dergelijke berichten zijn het lastigste te herkennen, omdat ze vaak een kern van waarheid bevatten. Denk bijvoorbeeld aan een nieuwsfeit, een citaat of een gebeurtenis die uit zijn verband is gehaald. Je kunt deze categorie nieuwsberichten herkennen door het gebruik van een sensationele kop waarvan de strekking niet terugkomt in de lopende tekst. De website Welingelichte kringen is hier een kei in.
• Eenzijdig nieuws: dit is een vorm van misleidend nieuws waarbij de eigenlijke strekking van het bericht zo is aangepast dat de feiten binnen een bepaalde agenda passen. Een grote kans op dergelijke berichten heb je op websites van actiegroepen of politici. Wie zijn nieuws via social media vergaart, loopt eveneens het risico een eenzijdig beeld van de werkelijkheid te krijgen. Hoewel recentelijk de discussie over eenzijdigheid zich ook op linkse en rechtse media richt.
• Clickbait: de schokkende of aandachttrekkende koppen van deze verhalen zorgen ervoor dat je nieuwsgierigheid wordt gewekt. Zonder nadenken klik je op de link om de rest van het item te lezen. Waarbij de kans groot is dat er niet aan je verwachtingen wordt voldaan. Websites als Buzzfeed zijn hier groot mee geworden.
• Satire: dit is een lastige categorie om te herkennen. Satire streeft er niet naar om als echt nieuws over te komen. Het is eerder bedoeld als commentaar of als vermaak. Mensen die niet zo bekend zijn met dit genre, kunnen deze berichten niettemin verspreiden alsof het echt is. Artikelen van De Speld worden niet zelden voor waar aangenomen. Hetzelfde geldt voor de filmpjes van LuckyTV: het item waarin Clinton en Trump samen ‘Time of My Life’ zingen ging binnen korte tijd viral, omdat het zo hilarisch en knap gemonteerd is. Niettemin waren er toch nog mensen die geloofden dat het duet echt heeft plaatsgevonden.

Tien vragen die je jezelf kunt stellen om nepnieuws te herkennen

Wat moet je doen om echt van nep te onderscheiden? Als je deze checklist afloopt, is de kans groot dat je feit van fictie weet te onderscheiden.

1. Van welke website komt het bericht?

Kijk naar de link van de pagina waar het bericht op staat. Gaat het hier om een WordPress-site? Of eindigt de naam op een obscure internetextensie als ‘.co’ of ‘.bizz’? Wil je zeker weten of een site betrouwbaar is, kijk dan op de Hoaxwijzer. Hier vind je een overzicht met 64 Nederlandse websites die in het verleden nepnieuws hebben gebracht.

2. Correspondeert de kop met de inhoud van het artikel?

Een van de belangrijkste redenen dat mensen in nepnieuws trappen is de aantrekkelijke kop. Omdat ze vervolgens niet de moeite nemen om door te klikken naar het eigenlijke artikel, zien ze over het hoofd dat de inhoud daarvan niet overeenkomt. En missen ze bijvoorbeeld dat de kop ‘Personen met petje en capuchon op hebben erg laag IQ’ niet slaat op de uitkomst van een gefundeerd onderzoek, maar op de analyse van slechts één student.

3. Is het een nieuw bericht, of oud nieuws dat opnieuw onder de aandacht komt?

Soms kan het voor een website lonen om oud nieuws opnieuw onder de aandacht te brengen, onder de vlag van een actuele ontwikkeling. Controleer daarom altijd de datum. Probeer daarnaast te achterhalen of de eigenlijke informatie in het bericht ook echt actueel is. In het huidige internettijdperk kunnen namelijk ook social media, zoekmachines en online krantenarchieven ervoor zorgen dat berichten meerdere keren onder de aandacht komen. Zo is een bericht van de NRC over druk zijn sinds het is gepubliceerd in 2015 al vijftien keer viral gegaan, simpelweg omdat het over een aansprekend onderwerp gaat, het is gedeeld op Facebook en opduikt in het ‘trending-lijstje’ van de nieuwssite zelf.

4. Zijn de bijgevoegde beelden en video’s betrouwbaar?

Soms zijn begeleidende beelden uit hun context gehaald om een valse bewering te ondersteunen. Denk bijvoorbeeld aan de foto van een separatist die na de MH17-crash op de plek van de ramp een knuffel omhoog hield. Triomfantelijk, zo leek. De wereld sprak er schande van. Een video die tegelijkertijd was gemaakt, laat evenwel zien dat de man de knuffel omhooghoudt, vervolgens op de grond legt, zijn pet afneemt en een kruisje slaat. Wat meer lijkt op een blijk van respect.

5. Baseert het artikel zich op primaire bronnen?

Kijk naar de bron waar het artikel zich op baseert. Maakt de schrijver gebruik van primaire bronnen, bijvoorbeeld het persbericht van de universiteit die het onderzoek heeft verricht? Of gaat het om een verwijzing naar een verwijzing naar een verwijzing? Hoe meer tussenstappen er zijn genomen, hoe meer ruis. Denk maar aan het spelletje waarbij je een zin in de oor van iemand anders fluistert, en zo de kring rondgaat. De kans dat de laatste in de rij iets heel anders heeft gehoord dan jij hebt gezegd, is vrijwel 100%. Probeer daarom altijd de originele bron van het nieuws te achterhalen en baseer dáár je bericht op. Lukt dat niet, of vind je alleen maar referenties, dan is de kans groot dat het om nepnieuws gaat.

6. Bevat het bericht citaten? En zijn deze te herleiden?

Vooral bij politiek nieuws gebeurt het wel eens dat een citaat van een politicus uit de eigenlijke context wordt gehaald, waardoor het een  eigen leven gaat leiden. Maar ook bij andere mediapersoonlijkheden komt dit voor. Het niet chronologisch weergeven van een interview, een gesprek anders monteren dan het is verlopen en/of het isoleren van een uitspraak; het kunnen allemaal redenen zijn dat hetgeen iemand heeft gezegd ineens heel anders overkomt dan eigenlijk is bedoeld. Dat overkwam ook kunstenares Tinkebell. In een uitzending van Omroep Brabant werden haar woorden zo verdraait, dat het leek of ze de uitgezette Afghaan Feda Amiri niet geloofde. Ze spande hierop met succes een rechtszaak aan.

7. In hoeverre spelen je eigen ideeën en opvattingen een rol?

Een belangrijke reden voor de snelle verspreiding van nepnieuws zijn onze eigen (voor)oordelen. Je bent immers eerder geneigd om berichten die in jouw straatje passen te geloven, dan wel door te geven. Diegenen voor wie Facebook een belangrijke bron van nieuwsgaring is, moeten hier extra voor uit kijken. De kans dat je in je tijdlijn op een bericht klikt dat in jouw denkbeelden past is groot. Facebook zal je hierop bij je volgende echter trakteren op meer van dit soort posts. (Hoera, algoritme!)  Houd daarom in je achterhoofd: iets wat te goed klinkt om waar te zijn, is dat waarschijnlijk ook.

8. Hebben er al factchecks plaatsgevonden door andere media?

Je bent niet de enige die probeert te achterhalen of nieuws wel klopt. Nu nepnieuws een steeds groter issue wordt, hebben bijna alle media factcheckers in dienst. Veel landelijke dagbladen hebben bovendien een wekelijkse rubriek waarin ze opvallende berichten uit de actualiteit onder de loep nemen. Internationaal gezien zijn belangrijke bronnen FactCheck.org, Snopes en Politifact. En er zijn nog veel meer. Maak hier waar mogelijk gebruik van om misverstanden te voorkomen. Zo berichtte de Telegraaf eind vorig jaar dat de NPO in haar jaarlijkse kerstfilmpje ‘kerst’ vervangen had voor ‘decembermaand’. ‘Volgens critici is dat omdat de publieke omroep allochtonen niet voor het hoofd wil stoten’, aldus de krant. De ‘war on Christmas’ was geboren. Totdat de NPO liet weten dat ze ‘kerst’ helemaal niet wilden afschaffen. Integendeel: er waren twee spotjes voor de feestdagen, een voor de hele decembermaand en een speciaal voor kerst.

9. Wat heeft de auteur van het bericht nog meer gepubliceerd?

De meeste media publiceren bij een artikel ook de naam van de auteur. Check deze in de zoekmachines. Wat heeft diegene verder nog gepubliceerd? Hoe actief is hij op social media? En wat post hij daar? Kijk zo mogelijk ook op LinkedIn. Het komt voor dat opgepompte cv’s en indrukwekkende zakelijke netwerken bij even doorzoeken eenvoudig zijn door te prikken.

10. Wat vinden je collega’s ervan?

We vergeten vaak dat onze collega’s veel kennis bezitten, die kan helpen nieuws van een onderbouwing te voorzien. Iedere organisatie heeft vaak de meest uitlopende vakkennis in huis. Waarom zou je deze experts niet raadplegen voor feedback? Helemaal mooi wanneer je op je eigen website en social media-platformen het nieuws vervolgens kunt ontkrachten of nuanceren, met verwijzing naar bronnen die jouw stelling onderbouwen.

Nog een laatste tip

Is het je gelukt om een nepbericht te achterhalen? Dan volgt hier een laatste tip: verspreid het alsnog via social media. Nee, niet als waarheid. Maar met een beschrijving erbij waarom dit nieuws op onjuistheden berust. Draagt weer bij aan jouw eigen geloofwaardigheid als nieuwsbron.